Αγαπητές μαθήτριες, αγαπητοί μαθητές, αγαπητοί και αγαπητές εκπαιδευτικοί,
Στη Θεσσαλονίκη σήμερα γιορτάζουμε τρεις επετείους: Γιορτάζουμε την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, αλλά γιορτάζουμε και τις δύο απελευθερώσεις της πόλης, αυτή του 1912 και αυτή του 1944. Η πρώτη απελευθέρωση, αυτή από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, συμπίπτει με την εορτή του πολιούχου της πόλης, του Αγίου Δημητρίου. Τότε, στις 26 Οκτωβρίου 1912, η Θεσσαλονίκη, μια ακμαία ελληνική πόλη της Αρχαιότητας και του Βυζαντίου και μια από τις πρώτες χριστιανικές κοινότητες συμπεριλήφθηκε στο σύγχρονο ελληνικό κράτος και έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην ιστορία του. Αυτή η επέτειος τιμάται με πανηγυρικούς και δοξολογίες εδώ και πολλά χρόνια. Για την άλλη επέτειο όμως, αυτή του 1944, επικρατούσε σιωπή. Σιωπή που συνδέεται με τα βαθιά τραύματα της πόλης. Γιατί η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη μαρτυρική, που στη διάρκεια της Κατοχής έχασε το ένα τέταρτο των κατοίκων της στα στρατόπεδα εξόντωσης. Πρόκειται για τους Έλληνες πολίτες με εβραϊκό θρήσκευμα, των οποίων η μνήμη μόνο πρόσφατα άρχισε να αποκαθίσταται.
Επίσης η Θεσσαλονίκη είναι η πόλη που ταλαιπωρήθηκε όσο καμία άλλη από την οργανωμένη δράση των δωσιλόγων. Αλλά είναι και η πόλη όπου αναπτύχθηκε η αντίσταση ήδη από τις πρώτες μέρες της Κατοχής, η πόλη που ο πνευματικός της κόσμος έδωσε το «παρών» στη μάχη ενάντια στο φασισμό, η πόλη, τέλος, που διοικήθηκε από αντιστασιακές δυνάμεις για ένα διάστημα, όταν αποχώρησαν τα ναζιστικά στρατεύματα. Αυτή η μνήμη της πόλης πλέον δεν αποσιωπάται.
Η επέτειος της 28ης Οκτωβρίου είναι κατεξοχήν ευκαιρία να σκεφτούμε την εθνική ενότητα και ομοψυχία και την αποφασιστική αντίσταση του λαού μας απέναντι στον φασισμό. Στο «Όχι» συμπυκνώθηκε η απόφαση ολόκληρου του ελληνικού λαού να αντισταθεί στις επεκτατικές διαθέσεις της Ιταλίας και των δυνάμεων του Άξονα. Αλλά συμπυκνώθηκε και η απόφασή του να αντισταθεί στον φασισμό.
Ο πόλεμος στο αλβανικό μέτωπο έχει καταχωρηθεί στην ιστορία ως έπος. Η ορμητικότητα και η ομοψυχία των Ελλήνων στρατιωτών ήταν πέρα από ό,τι θα μπορούσαν να έχουν προβλέψει οι Ιταλοί, όταν αποφάσιζαν την επίθεση. Η Ελλάδα αποδείχθηκε ότι δεν ήταν μια μικρή αδύναμη χώρα, ένας εύκολος στόχος.
Από πού πήγαζε αυτή η ορμητικότητα; Ο πόλεμος ήταν η αφορμή για να ξεπηδήσει μια περίοδος ψυχικής ανάτασης για τον ελληνικό λαό, παρά την τετράχρονη δικτατορία που προηγήθηκε. Ήταν ένας πόλεμος στον οποίο συμμετείχαν όλοι: άνδρες και γυναίκες, νέοι και ηλικιωμένοι, όλοι και όλες προσέφεραν από το μετερίζι που μπορούσε ο καθένας και η καθεμιά. Έμοιαζαν όλοι ενωμένοι, ταγμένοι σε έναν κοινό σκοπό, στην απόφαση να νικήσουν.
Φυσικά και είχαν διαφορές οι Έλληνες μεταξύ τους εκείνη την περίοδο. Υπήρχε ο Εθνικός Διχασμός, οι κυβερνήσεις στον μεσοπόλεμο ήταν ασταθείς και συχνά ανατρέπονταν από δικτατορίες. Τα κοινωνικά κινήματα γίνονταν ολοένα και πιο δυναμικά και οι απεργίες μετρούσαν νεκρούς. Αποκορύφωση, η δικτατορία του Μεταξά, με φυλακίσεις και εξορίες. Τι ήταν λοιπόν αυτό που ένωσε του Έλληνες το 1940; Τι ήταν αυτό που κατάφερε να υψωθεί πάνω από τις διαφορές και να ενώσει τον λαό σε μια παλλαϊκή κατάφαση νίκης;
Ο πόλεμος του 1940 ήταν από κείνες τις σπάνιες στιγμές της ιστορίας που η επικέντρωση στον στόχο βάζει σε δεύτερη μοίρα τις διαφορές και που η ελπίδα υπερνικά τον φόβο. Ήταν από εκείνες τις στιγμές που το καλό του συνόλου ανυψώνεται πάνω από τα επιμέρους συμφέροντα. Το συναίσθημα που επικρατεί στις περιόδους αυτές είναι η μέθεξη. Αυτό το μεγαλειώδες συναίσθημα ότι όλα είναι δυνατά, ότι όλα μπορούν να αλλάξουν. Τότε η ζωή γίνεται γιορτή, τα εμπόδια μοιάζουν όλα προσπελάσιμα, οι θυσίες έχουν νόημα, τα προβλήματα δίνουν τη θέση τους στα όνειρα.
Δεν κράτησε για πάντα αυτό το συναίσθημα ? ήρθε η κατοχή και οι διχασμοί επανεμφανίστηκαν, εγγεγραμμένοι σε νέα πλαίσια. Και μετά ο εμφύλιος. Όμως, είναι σημαντικό να κρατήσουμε τη δυναμική που γεννάει αυτή η στιγμή της ενότητας. Μια δυναμική που δεν είναι επίπλαστη, αλλά μπορεί και μετατρέπεται σε πραγματική δύναμη νίκης.
Ο εορτασμός της επετείου της 28ης Οκτωβρίου ξεκίνησε ήδη στα χρόνια της Κατοχής. Με πρωτοπόρους τους μαθητές, τους φοιτητές, τους εργαζόμενους νέους και νέες. Και πήρε τη μορφή αντίστασης στον φασισμό, με την καθοριστική συμβολή της νεολαίας, με τις πρώτες διαδηλώσεις που είχαν νεκρούς από τα ιταλικά πυρά το 1942.
Τιμώντας το έπος της 28ης Οκτωβρίου, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι πρόκειται κυρίως για έναν πόλεμο αντίστασης στον φασισμό. Άλλωστε η αντίσταση στην Ελλάδα αποτέλεσε μέρος του ευρύτερου αντιφασιστικού αγώνα στην Ευρώπη. Αυτό ήταν το διακύβευμα του Β? Παγκοσμίου Πολέμου: είναι ο πρώτος πόλεμος που είχε βαθιά ιδεολογικό υπόβαθρο. Επρόκειτο για πόλεμο φασισμού και αντιφασισμού και ως τέτοιος πέρασε στην ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορική μνήμη. Από αυτό το ιδανικό είναι που αντλούσαν δύναμη οι στρατιώτες στα βουνά της Πίνδου, από το ίδιο ιδανικό και οι μαχητές της Εθνικής Αντίστασης. Η πίστη στον αγώνα ενάντια στον φασισμό ήταν που έδωσε δύναμη στους ανθρώπους στα πιο δύσκολα χρόνια της Κατοχής. Και τέλος, η πεποίθηση ότι αυτός ο αγώνας δικαιώθηκε με την απελευθέρωση ήταν που ενέπνευσε τους παλλαϊκούς εορτασμούς στην Αθήνα την ημέρα της απελευθέρωσης.
Το φάντασμα του φασισμού φαίνεται να απειλεί για ακόμη μια φορά την Ευρώπη. Με διαφορετικό τρόπο βέβαια, π.χ. με την ξενοφοβία και τον ρατσισμό, που δηλητηριάζουν την καθημερινότητά μας. Για άλλη μια φορά, η χώρα μας και η Ευρώπη, οφείλουν να πουν ένα νέο δυνατό ΟΧΙ.
Ο ΥΠΟΥΡΓΟΣ
ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ
ΑΡΧΙΚΗ